Perfectionisme bij hoogbegaafde kinderen. Tips voor leraren.

Laten we eerst eens kijken wat er onder hoogbegaafdheid wordt verstaan. De wetenschap is het niet eens over een definitie daarvan. Wel blijkt uit onderzoek dat hoogbegaafde kinderen bepaalde eigenschappen delen. Tessa Kieboom beschrijft in Hoogbegaafd: als je kind (g)een Einstein is vier typische persoonlijkheidskenmerken van hoogbegaafde kinderen:

Ze leggen van nature de lat hoog voor zichzelf
Ze beschikken over een groot rechtvaardigheidsgevoel
Ze zijn gevoelig
Ze zijn bijzonder kritisch ingesteld

Met deze kenmerken in het achterhoofd, verbaast het je misschien niet dat veel hoogbegaafde kinderen perfectionistische neigingen hebben. Dat hoeft niet nadelig uit te pakken. In sommige gevallen kan het kinderen tot grote hoogten brengen. Maar als je bedenkt dat van alle kinderen met een IQ hoger dan 130 slechts 16% een universitaire graad haalt, wordt duidelijk dat een groot intellect en vele talenten niet automatisch leiden tot succes.

Het reguliere onderwijs is niet altijd ingericht op hoogbegaafde leerlingen. Als de kennis en capaciteit op school ontbreken om deze leerlingen een passend lesaanbod en goede begeleiding te bieden, kunnen er problemen ontstaan. Kinderen zijn minder gemotiveerd, hebben moeite om hun emoties te reguleren of komen in conflict met anderen. Juist hoogbegaafde kinderen met perfectionistische kenmerken kunnen dan onder hun niveau gaan presteren. Het percentage hoogbegaafde leerlingen dat onderpresteert wordt geschat op 15% tot 50%. Bij hoogbegaafde kinderen die extreem hoge verwachtingen van zichzelf hebben kan perfectionisme doorslaan in faalangst. Volgens de National Association for Gifted Children lijdt 20% van de hoogbegaafde kinderen aan een problematische variant van perfectionisme.

Wat kun je doen in de klas?

Perfectionisme is een eigenschap die vaak al op jonge leeftijd tot uiting komt, en vaak wordt versterkt door ouders en de school. Toch kun je als leerkracht iets doen om te voorkomen dat de perfectionistische aanleg wordt gevoed. In het artikel 5 manieren om beter les te geven aan perfectionistische leerlingen geven we een aantal algemene tips. Hieronder volgen adviezen die specifiek gericht zijn op hoogbegaafde leerlingen die worstelen met perfectionisme.

Herken hoogbegaafdheid en perfectionisme op tijd

Kinderen die hoogbegaafd en perfectionistisch zijn, zitten met een dubbel probleem. Beide eigenschappen zijn namelijk lastig te herkennen. Is een hoogbegaafd kind actief faalangstig, dan is de kans groot dat hij of zij zo goed de schijn ophoudt van de perfecte leerling, dat een leerkracht het gedrag aanmoedigt. Presteert een hoogbegaafd kind juist onder, bijvoorbeeld omdat hij of zij huiswerk uit passieve faalangst steeds voor zich uitschuift, dan zal het kind eerder gezien worden als een ‘zwakke’ leerling, en blijven de hoogbegaafdheid en de faalangst onzichtbaar. Als je als leerkracht de eigenschappen van hoogbegaafde leerlingen niet herkent en respecteert, leidt dat tot problemen. Leer de signalen van zowel hoogbegaafdheid als perfectionisme dus op tijd te herkennen.

Houd rekening met hoge eigen verwachtingen van leerlingen

Hoogbegaafde leerlingen leggen de lat hoog voor zichzelf. Waar andere leerlingen misschien wat aansporing nodig hebben om hun best te doen, werkt het uitspreken van een verwachting het perfectionisme van hoogbegaafden alleen maar in de hand. Probeer bij dit soort kinderen juist duidelijk te maken dat je niet verwacht dat ze iets helemaal perfect doen, en geef aanwijzingen voor hoe het eindresultaat eruit zou kunnen zien.

Laat leerlingen nadenken over hun aandeel in succeservaringen

Perfectionistische leerlingen hebben de neiging om ofwel te makkelijk of juist te moeilijk werk aan te gaan. Als ze iets doen dat te makkelijk is, kunnen ze niet mislukken. Bij een te hoog gegrepen uitdaging zullen ze nooit slagen, waardoor ze hun overtuiging bevestigen dat ze niet goed genoeg zijn. Geef deze kinderen daarom succeservaringen met uitdagingen die bij ze passen. Dat zijn uitdagingen die niet te gemakkelijk of juist te moeilijk zijn. Laat ze vervolgens nadenken over hun eigen aandeel in het succes. Dit kun je doen door te vragen: ‘Wat heb jij gedaan waardoor dit goed is verlopen?' Zo leren ze langzaam maar zeker hun eigen bijdrage op waarde te schatten.

Geef leerlingen een actieve rol bij toetsing

Bij toetsen zijn hoogbegaafde perfectionisten vaak in het nadeel, vooral als ze multiplechoicevragen moeten beantwoorden. Juist deze leerlingen, die de stof uitstekend beheersen, kunnen lang wikken en wegen over onhandig uitgevallen formuleringen, in een poging te achterhalen wat ermee bedoeld wordt. Of een leerling dan een goed cijfer haalt, hangt meer af van zijn vermogen om de denkstijl en de formuleringen van jou als leerkracht goed in te schatten dan van zijn beheersing van de stof. In plaats van deze leerlingen meerkeuzetoetsen voor te schotelen, kun je ze bij wijze van toetsing ook vragen om zelf een heel aantal meerkeuzevragen te bedenken. Voor elke goed geformuleerde meerkeuzevraag geef je ze een punt. Zo test je hun kennis van de stof zonder ze onnodig in de war te brengen.

Bied ruimte om capaciteiten te benutten

Hoogbegaafdheid is een gevolg van één of meer aangeboren capaciteiten en de interactie daarvan met de omgeving. Het is geen statische eigenschap, maar moet zich kunnen ontwikkelen. Daarvoor is aandacht en goede begeleiding cruciaal. Er zijn allerlei bewezen effectieve methodes om op school te differentiëren voor hoogbegaafde leerlingen. Wanneer de behoeften van deze leerlingen in kaart worden gebracht en er een duidelijk beeld is van belemmerende factoren, zoals faalangst, kan er een stimulerende, maar veilige leeromgeving worden gecreëerd waarin ruimte is om fouten te maken en te groeien.